Iako se Crna Gora deklarativno poziva na antifašističke vrijednosti, u praksi njeguje paradni antifašizam, dok se umjesto solidarnosti i uvažavanja sve više šire narativi revizionizma, netrpeljivosti i formalnog evropskog puta bez suštinske promjene.
To proizilazi iz odgovora sagovornika “Vijesti” na pitanja šta je Crnoj Gori danas 9. maj – Dan pobjede nad fašizmom i Dan Evrope, u vremenu kad uticajne domaće adrese vrše reviziju istorije, kad se priča o izmještanju spomenika nosiocima antifašističke borbe i kad najviši državni zvaničnici i vlast, kako tvrdi dio javnosti, sprovode antievropske politike maskirajući se u evropejce.
“Antifašizam je postao toliko zloupotrijebljen pojam da je potpuno obesmišljen. On je u biti pacifistička ideja i moralni stav. Ako je diskriminacija preduslov fašizma, tolerancija je osnova antifašizma. Mislim da se zavaravamo kad uporno ponavljamo da današnja Crna Gora počiva na vrijednostima antifašizma. Mi smo samo deklarativno antifašističko društvo”, rekao je “Vijestima” Ivan Mijanović iz nevladinog udruženja Antifašisti Cetinja.
Doskorašnji dugogodišnji urednik nedjeljnika “Monitor” Esad Kočan, ocijenio je da se fašizam, “vječiti potencijal ništavila”, ne može pobijediti jednom zauvijek.
“Kad bacimo pogled na Evropu, vidjećemo da u njoj fašizam nije zauvijek pobijeđen, naprotiv. Tu se regeneriše, obnavaljaju se te ideje, jačaju, negdje i dominiraju. Kod nas takođe… Mi imamo paradni antifašizam”, naveo je on za “Vijesti”.
Filozofkinja Slađana Kavarić Mandić, takođe tvrdi da borba protiv fašizma nije završena, već naprotiv – da u Crnoj Gori imamo dobre temelje da nastavljamo antifašističku borbu, koja je, kaže, potrebna.
“Jer je ekspanzija fašisoidnih tendencija neumitna. Klasna nepravda, eksploatacija, ugnjetavanje, jačanje nacionalizma, klerikalizma sve su očitije i glasnije, jer su dobro i plaćene”, podvlači ona.
Kapitulacijom nacističke Njemačke na današnji dan prije tačno 80 godina, okončan je Drugi svjetski rat u Evropi, i taj datum obilježava se kao Dan pobjede nad fašizmom. S obzirom na to da je, po moskovskom vremenu, kapitulacija potpisana 9. maja, taj datum je u Sovjetskom Savezu i sredinama pod njihovim uticajem prihvaćen kao Dan pobjede, dok se u zapadnim zemljama obilježava dan ranije.
Deveti maj slavi se i kao Dan Evrope, jer je tog dana 1950. godine počelo stvaranje Evropske unije (EU).
Obrasci koji vode u netrpeljivost
I Mijanović i Kočan kao negativan primjer obesmišljavanja antifašističkih vrijednosti navode nedavnu izjavu mitropolita crnogorsko-primorskog Joanikija, da je četnički vojvoda i ratni zločinac Pavle Đurišić bio “veliki junak nepobjedivog karaktera”.
Mijanović je kazao da tezu da smo samo deklarativno antifašističko društvo, potvrđuju i sva istraživanja koja govore da je Srpska pravoslavna crkva (SPC) najuticajnija institucija u državi.
“A ako znamo njihov odnos ne samo prema istorijskim činjenicama iz prošlosti i zločinima koji su se dešavali – čemu svjedočimo posljednjih dana pričom o Pavlu Đurišiću kao velikom heroju – već njihovo odsustvo percepcije crnogorskog društva kao društva građana, jasno je da antifašistička ideja nije dominantna u Crnoj Gori”, tvrdi on.
Sagovornik navodi da to potkrepljuje i ćutanje vladajućih struktura na veličanje ratnih zločinaca i saradnika fašista i nacista.
Šefovi države i Skupštine Jakov Milatović i Andrija Mandić, kao i većina vladajućih stranaka još ćute o poruci Joanikija, dok je premijer Milojko Spajić na nju reagovao riječima da ne podržava “izjave koje imaju potencijal da pojačaju već izražene podjele”.
“Umjesto da se njeguju solidarnost, poštovanje i uvažavanje posebnosti crnogorskog društva, i dalje se šire obrasci koji vode u nacionalnu i vjersku netrpeljivost. Takvi narativi i očigledni primjeri revizionizma nas samo vraćaju unazad”, konstatovao je Mijanović.
Kočan je kazao da je Joanikije svoju izjavu saopštio bez straha da će se protiv toga pobuniti njegovi vjernici, te da je očigledno dobro pretpostavio da to neće izazvati oštru reakciju.
“Mi imamo paradni antifašizam, ali u dubini… Pogledajte samo izjavu prvosveštenika u Crnoj Gori najbrojnije vjerske zajednice, koji čovjeka čiji su masovni zločini dokumentovani, koji nisu incidentalni, koji se u izvještaju svom komandantu ponosno hvalio koliko je poubijao civila…”, rekao je Kočan.
Primjer obesmišljavanja antifašističkih vrijednosti je i najava predsjednik Slobodne Crne Gore Vladislava Dajković, da će podgoričkom parlamentu uputiti inicijativu da se spomenik Josipu Brozu Titu izmjesti na Cetinje. Gradonačelnik Podgorice Saša Mujović je tim povodom rekao da ne smatra da je to dobar potez, dodajući da je Tito realnost bivše SFRJ, Crne Gore i “ovog grada, koji se više od 50 godina zvao Titograd”.
Stoga je poručio da neće prihvatiti najavljenu inicijativu.
“Ako budem preglasan – to je druga stvar, ali biću apsolutno protiv bilo kakvog prekrajanja istorije”, naveo je.
Kavarić Mandić kaže da antifašizam u Crnoj Gori postoji još jedino u propagandnim govorima, “kao stilska figura za koju nijesmo sigurni što tačno znači, ali je se i dalje ponekad koristi, jer se ima osjećaj da nešto važno znači”. U praksi, dodaje, ni toliko.
“S jedne strane, pod orkestriranom i nimalo slučajnom narastajućom desnicom nasljeđe antifašizma se revidira, falsifikuje i proklinje, dok se s druge neoliberalne, ideološki oportune struje antifašizam konzumira dijetalno po ambasadama i političko-diplomatskim prijemima. Crnogorska politička kaljuga odlučuje o sudbini Titovog spomenika, potežu se crkveni, desničarski, antikomunistički, lokalno-patriotski i partijski argumenti. Svi jednaki u svojoj ideološkoj promašenosti i zluradi u sagledavanju jednog istorijskog perioda koji je unaprijedio ovaj prostor”, naglašava ona.
„Ne mogu Peko i Koča s Dražom, Krstom, Osmanom…“
Mijanović je ocijenio da se, uprkos svemu, ipak ne može reći da se u Crnoj Gori zanemaruje antifašističko nasleđe. I dalje je, kaže, jako sjećanje kod dijela stanovništva na socijalističku Jugoslaviju i narodnooslobodilačku borbu, koja je, prema njegovim riječima, bila borba za jedno drugačije društvo – zasnovano na jednakosti i solidarnosti.
“Jugoslovenski socijalistički period, koji je stvoren na temeljima NOB-a i antifašizma, predstavljao je civilizacijski vrhunac naših naroda”, tvrdi on.
Sagovornik je rekao da, nažalost, u svim zemljama bivše Jugoslavije postoje izraženi fašistički elementi, te da se mnogi zločini počinjeni u ime vjere i nacije – umanjuju i relativizuju.
“Jedni druge optužuju za fašizam, uz istovremenu percepciju ‘sopstvenog’ naroda kao antifašističkog. Danas se u Hrvatskoj ustaški pokret ne brani s ‘antifašističkih’ pozicija, ali ima snažnu potporu u dijelu hrvatskog društva i katoličkoj crkvi, za razliku od Srbije gdje sljedbenici četničkog pokreta tragikomično insistiraju na sopstvenom antifašizmu, a snažnu podršku im u tome pružaju država i crkva”, dodao je.
Mijanović napominje da, s druge strane, postoje “kvazi-antifašisti” – oni koji sebe vide kao nastavljače antifašističke borbe iz Drugog svjetskog rata, a koji to suštinski nijesu i zapravo kompromituju antifašističke ideje.
“Ne mogu ruku podruku Peko i Koča s Dražom, Krstom, Osmanom ili Jusupom”, poručio je, dodajući da je odnos države prema antifašizmu samo deklarativan i da on ne smije biti samo nasljeđe iz prošlosti.
“On mora biti aktivna borba protiv današnjih oblika fašizma. S druge strane, potrebna nam je velika, regionalna obnova antifašizma, antifašizma koji neće imati samo nacionalni karakter”, podvukao je Mijanović.
Esad Kočan je kazao da antifašističke tekovine treba posmatrati na više nivoa, i da nije antifašistička tekovina samo to da se obilježavaju datumi iz onoga što su učinili preci.
“Treba logikom obrnute piramide – kako si se suočio sa zločinima iz devedesetih, koje su počinili ljudi koji još živi hodaju ovim ulicama. Da li su ušli ti zločini u udžbenike… Ako su nam inspiracija borbe protiv fašizma iz sredine dvedesetog vijeka, treba da pokažemo kakvi smo prema zločinima prema zlu, idejama zla, koje se rađaju u naše vrijeme”, ocijenio je.
Antifašizam (ne) živi
Poslanica opozicione Demokratske partije socijalista (DPS) Sonja Milatović, kazala je “Vijestima” da antifašizam predstavlja “neodvojivi dio bića države Crne Gore i temelj slavne crnogorske istorije”.
“Danas, nažalost, u Crnoj Gori živimo vrijeme u kom nerijetko, s različitih adresa, svjedočimo glorifikaciji fašizma. I ono što u tom kontekstu posebno zabrinjava jeste ćutanje najviših državnih zvaničnika na pokušaje revizije antifašističkog nasljeđa. To je nedopustivo, to je neprihvatljivo i to je poražavajuće”.
Iz opozicionog Evopskog saveza odgovorili su listu da je Crnoj Gori i svim antifašistima, “prosvijećenim građankama i građanima čije se lične i političke vrijednosti baziraju na principima humaniteta, jednakosti i slobode za sve ljude bez obzira na opredjeljenje i pripadnost…”, 9. maj veliki i važan datum.
“Nekome, poput lažno građanskih i lažno proevropskih pojedinaca, kripto-partija i organizacija, koji u Vladi na čelu s premijerom (Milojkom) Spajićem, samo služe kao pontonski most otvoreno nacionalističkim platformama, predstavlja protokolarnu formalnost koju moraju odglumiti kako se ne bi ipak do kraja pokazalo da su bez ikakve ideologije i vrijednosti koju nose sa sobom, a najmanje evropske i antifašističke. Njih to ne zanima, duvajući u jedra otvoreno fašističkim idejama u antifašizmu vide uzrok podjela u crnogorskom društvu”.
Poslanik vladajuće Socijalističke narodne partije Bogdan Božović, saopštio je “Vijestima” da antifašizam u Crnoj Gori još živi kroz udruženja, porodice boraca i institucije koje čuvaju sjećanje na NOB, kao i sjećanje na pretke koji su svojim životima platili slobodu…
“Evropske vrijednosti – sloboda, pravda, jednakost, poštovanje ljudskih prava i solidarnost – danas su sastavni dio Crne Gore i EU, a Crna Gora, kao država koja teži članstvu, dužna je da ih njeguje i promoviše, ne samo 9. maja, nego svaki dan”.
Šef kluba poslanika Demokrata Boris Bogdanović rekao je da je za njih 9. maj podsjetnik na borbu za slobodu i obaveza da se ta sloboda danas gradi i čuva.
“ Antifašizam je temelj naše savremene državnosti, a evropski put nije geografska orijentacija, već vrijednosno opredjeljenje koje mora da živi u institucijama, zakonima i svakodnevnoj kulturi poštovanja razlika”.
Poručio je da je antifašizam u Crnoj Gori još živ zahvaljujući narodu, a ne zahvaljujući trodecenijskom sistemu.
Istakao je da država mora pokazati da je na visini svojih istorijskih obaveza:
“To znači: zaštita istorijskog nasljeđa, poštovanje istine, institucionalna podrška kulturi sjećanja i obrazovanju koje će mladim ljudima objasniti zašto je fašizam poražen i zašto se nikada ne smije vratiti”.
Istakao je da u Crnoj Gori danas postoje pokušaji i snažna volja da se evropske vrijednosti poput vladavine prava, poštovanja ljudskih prava, borbe protiv korupcije, slobode izražavanja, nezavisne institucije i pravde za sve, primijene, ali i “snažni otpori onih koji su 30 godina navikli da sistem koristi samo za sebe”.
“Upravo zbog toga, borba za evropske vrijednosti u Crnoj Gori danas se ne vodi u pregovorima s Briselom, već u Skupštini, tužilaštvu, policiji i javnosti”.
Kavarić Mandić: Dan kad se treba sjetiti svih znanih i neznanih žrtava
Slađana Kavarić Mandić ocjenjuje da je 9. maj 2025. važan datum jer je prije osam decenija pobijeđen fašizam, ali i, kako navodi, “zaokružen jedan borbeni, humanistički i antifašistički period Evrope”.
Iako se, kaže, današnji dan obilježava i kao Dan Evrope, čini se, prema njenim riječima, “da je ipak prvobitni i povijesni značaj ovog datuma onaj koji se tiče okončanja Drugog svjetskog rata”.
“Pa je 9. maj važan podsjetnik na sve one koji su bili spremni da žrtvuju svoj život za univerzalne vrijednosti, za slobodu i humanizam. Ovo je dan kad treba podsjetiti na sve znane i neznane žrtve fašističkog i nacističkog terora, na sve vrijednosti koje su nastale iz te borbe, na sve partizane i partizanke koji su nam omogućili da dostojanstvo ljudskog života opstane i da se, makar nakratko misli i živi solidarnost”.
Ni Evropa nije što je bila
Odgovarajući na pitanje ima li evropskih vrijednosti danas u Crnoj Gori, ali i u Evropi, Mijanović je kazao da misli da i dobar dio Evropljana više ne vjeruje u izvorne evropske vrijednosti koje je definisao (nekadašnji ministar spoljnih poslova Francuske) Robert Šuman, 1950.
“Današnja Evropa i svijet više liče na dvadesete i tridesete godine prošlog vijeka, kada su se rađali fašizam i nacizam”.
Navodi da bi se Evropa morala vratiti ideji očuvanja mira, tolerancije i globalne solidarnosti.
“Ne možemo govoriti o humanističkim i univerzalnim vrijednostima kad Evropa žmuri na genocid koji se sprovodi u Gazi ili kad se ne angažuje u traženju mira u Ukrajini”.
Esad Kočan je rekao da je svijet devedesetih godina posmatrao genocid u Srebrenici i dozvolio ga u zaštićenoj zoni UN, a da danas, “dok se odvija najstrašniji genocid u 21. vijeku”, svijet ne posmatra, nego pomaže.
“Kad govorimo o evropskim vrijednostima, mi uvijek mislimo na tu evropsku normu, ono što je Evropa darovala svijetu. To jeste antifašistička tradicija Evrope, to jeste duh tolerancije i njegovanje različitosti, to jeste kritički način razmišljanja prema moći. Najveći doprinos Evrope je sumnja – sposobnost da se krički misli. I fašisti mogu da grade mostove, ali da kritički misle, da univerzalno razmišljaju, da traže prostor za svako ljudsko biće… Zato je naše stanje danas tako loše, upravo zbog toga što se naši lokalni i ti globalni igrači, koji nisu otporni na fašističke ideje, pronalaze ovdje svoje ‘izmećare’da ih služe”.
Kočan je poručio da se prema Evropi ide “kao da se polaže vozački ispit”, dodajući da se moraju kritički posmatrati procesi, “jer nije antifašizam sve što dolazi iz Evrope”.
Naslovna foto: Skupština.me
